fbpx

Ιός Ζίκα: Η Απειλή των Κουνουπιών

Καθηγήτρια Τζ. Κουρέα – Κρεμαστινού, MD
Σύμβουλος Βιοπαθολογικού Εργαστηρίου

Βαϊα Πολυμέρου,
Βιολόγος B.Sc., Προϊσταμένη Βιοπαθολογικού Εργαστηρίου,
Υπεύθυνη Εργαστηρίου Ανοσολογίας

08/03/21 – 3min. read

Τα διάφορα είδη κουνουπιών παραμένουν ακόμη ένας σημαντικός παράγων μεταφοράς και μετάδοσης πολλών ασθενειών που μπορεί να προκαλέσουν και επιδημίες. Η προφύλαξη από τα κουνούπια αποτελεί βασικό στοιχείο αποφυγής αντίστοιχων νόσων. Από την άλλη πλευρά, η αύξηση διακίνησης πληθυσμών τόσο για τουριστικούς, εργασιακούς ή ομαδικής μετανάστευσης λόγους διευκολύνει περισσότερο τη μόλυνση από ασθένειες που μεταδίδονται με τα κουνούπια. Η τελευταία επιδημία που οφείλεται σε μετάδοση παθογόνου παράγοντα μέσω κουνουπιών είναι η επιδημία του ιού Zika, που θέτει σε συναγερμό την ανθρωπότητα γιατί συνδέεται με σοβαρές επιπλοκές στα έμβρυα.

Η νόσος που προκαλείται από τον ιό Zika θεωρείται αναδυόμενη νόσος, με εξάπλωση σε περιοχές όπου είναι παρών ο κύριος διαβιβαστής, το κουνούπι Aedes aegypti. Ο ιός Zika (ZIKV) απομονώθηκε για πρώτη φορά το 1947 στην Αφρική συγκεκριμένα σε πίθηκο Rhesus macacus στο δάσος Zika της Ουγκάντα, από όπου πήρε το όνομά του, και εξαπλώθηκε τη δεκαετία του ’70 στη Νοτιοανατολική Ασία. Για πολλές δεκαετίες ήταν ένας «ξεχασμένος» ιός λόγω των ήπιων ή των παρόμοιων συμπτωμάτων με την κοινή γρίπη.

Ο ιός άρχισε την περαιτέρω εξάπλωσή του το 2007 από ένα νησί της Μικρονησίας και το 2013-2014 μεγάλες εστίες εμφανίστηκαν σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές της Αφρικής, σε ομάδες νησιών του Ειρηνικού και στην Ασία. Πιο πρόσφατα το 2015 αυξημένος αριθμός λοιμώξεων βρέθηκε στη Βραζιλία, όπου καταγράφηκε ασυνήθιστα αυξημένος αριθμός γέννησης παιδιών με μικροκεφαλία και νευρολογικά προβλήματα.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) εκτιμά ότι υπάρχει πιθανότητα μεγάλων επιδημιών από τον ιό Zika σε παγκόσμιο επίπεδο. Τον Φεβρουάριο 2016 ο ΠΟΥ, σύμφωνα με τις οδηγίες του Διεθνούς Υγειονομικού Κανονισμού, ανακηρύσσει τον Zika ως Επείγον Πρόβλημα Δημόσιας Υγείας Διεθνούς Ενδιαφέροντος (Public Health Emergency of international concern).

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει ότι 500.000 έως 1,5 εκατομμύρια άνθρωποι μολύνθηκαν στη Βραζιλία, ότι ο ιός εξαπλώθηκε σε 20 κράτη της Λατινικής Αμερικής και τη Φλόριντα και προβλέπει ότι φέτος -το 2017- 3 έως 4 εκατομμύρια άνθρωποι μπορεί να μολυνθούν από τον ιό Zika στην αμερικανική ήπειρο.

Στην Ελλάδα, όπως και στις χώρες της Ευρώπης, είναι υπαρκτός ο κίνδυνος εισαγωγής του ιού Zika από ταξιδιώτες ή μετανάστες από πληγείσες από τον ιό περιοχές ή από μολυσμένα κουνούπια.
Ήδη το 2016 επιβεβαιώθηκαν εισαγόμενα κρούσματα στη Γερμανία, στη Δανία, στην Ελβετία, στην Αγγλία, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία, στην Ιταλία, στην Ολλανδία, στην Πορτογαλία, στη Σουηδία, στη Φινλανδία και τον Καναδά.

Πώς μεταδίδεται
Ο ιός Zika είναι ένας arbovirus της οικογένειας των Flaviviridae. Η μετάδοση στον άνθρωπο γίνεται με το τσίμπημα μολυσμένου κουνουπιού του γένους Aedes, που μεταφέρει τον ιό μέσω νυγμών. Αν και στο παρελθόν οι ειδικοί πίστευαν ότι η μετάδοση γίνεται στην πλειονότητα από τα κουνούπια, τελευταία έχουν αναφερθεί πολλά περιστατικά σεξουαλικής μετάδοσης του ιού σε τουλάχιστον δέκα χώρες και διερευνώνται και άλλοι τρόποι μετάδοσης. Πρόσφατα επιβεβαιώθηκε ότι ο ιός Zika μπορεί να μεταδοθεί με το σπέρμα και υπάρχουν ενδείξεις ότι μπορεί να παραμείνει στο σπέρμα για μερικές εβδομάδες μετά την ανάρρωση του άνδρα που νόσησε με λοίμωξη από τον ιό Zika. Για την πρόληψη συνιστάται στους ταξιδιώτες σε ενδημικές περιοχές να χρησιμοποιούν προφυλακτικό κατά τη σεξουαλική επαφή.

Υπάρχουν δύο είδη κουνουπιών Aedes που μπορούν να μεταδώσουν τον ιό Zika. Το κουνούπι Aedes aegypti, που θεωρείται ο βασικός διαβιβαστής του ιού, υπάρχει σε τροπικές και υποτροπικές περιοχές και δεν έχει καταγραφεί στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες. Το κουνούπι Aedes albopictus, (κουνούπι «τίγρης») θεωρείται δυνητικός διαβιβαστής, μπορεί να μεταδώσει τον ιό, καταγράφηκε στην Ελλάδα για πρώτη φορά το 2003-2004 και έκτοτε έχει βρεθεί σε πολλές περιοχές της χώρας. Το κουνούπι Aedes μεταδίδει, επίσης, τον δάγκειο πυρετό, τον κίτρινο πυρετό και τον ιό chikungunya, που προκαλεί πολυαρθρίτιδα και εξάνθημα.

Συμπτωματολογία
Οι περισσότερες λοιμώξεις είναι ασυμπτωματικές. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ τα 4/5 των ατόμων που μολύνονται με τον ιό Zika δεν εμφανίζουν συμπτώματα. Έπειτα από μια περίοδο επώασης από 5 έως 10 ημέρες εμφανίζονται συμπτώματα, συνήθως μικρής διάρκειας, παρόμοια με της γρίπης. Οι περισσότεροι άνθρωποι που νοσούν παρουσιάζουν πυρετό, συνήθως μικρότερο από 39 οC, εξάνθημα, αλλά μπορεί, επίσης, να παρουσιάσουν αρθραλγία, μυαλγία, κεφαλαλγία και επιπεφυκίτιδα (κόκκινα μάτια που τρέχουν). Θάνατοι από την νόσο είναι σπάνιοι. Ο ιός σχετίζεται με σοβαρές επιπλοκές σε έμβρυα, όπως μικροκεφαλία και νευρολογικές διαταραχές, και το σύνδρομο Guillain Barre σε ενήλικα άτομα, καθώς και με αυτοάνοσες εκδηλώσεις. Η σχέση μεταξύ αυτών των διαταραχών και του ιού είναι υπό διερεύνηση.

Εγκυμοσύνη και ιός Zika
Ο ιός Zika σχετίζεται άμεσα με σοβαρές επιπλοκές σε έμβρυα και συγκεκριμένα με μικροκεφαλία (παθολογικά μικρό κεφάλι, λιγότερο από 31,5-32 cm και περιορισμένη ανάπτυξη εγκεφάλου). Η μικροκεφαλία συνδέεται με επιληπτικές κρίσεις και με σοβαρά κινητικά προβλήματα στα άκρα, που μπορεί να φθάσουν έως την παράλυση. Δεν είναι ακόμη γνωστός ο μηχανισμός πώς ο ιός μπορεί να προκαλέσει τόσο μεγάλες εγκεφαλικές βλάβες. Η μόλυνση κατά το πρώτο τρίμηνο της κύησης είναι επικίνδυνη, καθώς στη συγκεκριμένη φάση αναπτύσσεται το νευρικό σύστημα του εμβρύου.

Επίσης, μελέτες έδειξαν ότι μητέρες που μολύνθηκαν στο τρίτο τρίμηνο της κύησης εμφάνισαν σοβαρές επιπλοκές, συμπεριλαμβανομένου του αιφνίδιου θανάτου του εμβρύου. Από το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των ΗΠΑ (CDC) συστήνεται σε εγκύους που ταξίδεψαν σε πληγείσες από τον ιό περιοχές να αναφέρουν το ταξίδι στον ιατρό τους, ώστε να εκτιμηθεί η κατάστασή τους και να παρακολουθηθούν κατάλληλα. Συγκεκριμένα, στις εγκύους και στις περιπτώσεις επικείμενης εγκυμοσύνης συστήνεται αναβολή του ταξιδιού σε περιοχές όπου αναφέρονται κρούσματα από τον ιό Zika ή σε περίπτωση που το ταξίδι δεν είναι εφικτό να αναβληθεί συστήνονται αυξημένα μέτρα προστασίας κατά των δηγμάτων από κουνούπια και κατά τη σεξουαλική επαφή (αποφυγή επαφής, χρήση προφυλακτικού).

Διάγνωση
Λοιμώξεις με φλαβοϊούς, συμπεριλαμβανομένου και του ιού Zika, οδηγούν πάντα σε ιαιμία. Δεδομένου ότι η άμεση ανίχνευση του ιού είναι δυνατή μόνο κατά τη διάρκεια της ιαιμίας (μέγιστο 1 εβδομάδα) και η σχετικά ήπια πορεία της νόσου μπορεί να οδηγήσουν σε καθυστερημένη επίσκεψη των ασθενών στα ιατρεία. Στις περιπτώσεις αυτές η ορολογική ανίχνευση έχει υψηλή διαγνωστική σημασία.
Στο αρχικό στάδιο της νόσου και επί συμπτωμάτων ο ιός ανιχνεύεται με μοριακές τεχνικές στο αίμα ή στα ούρα (Real-Time PCR) για μικρό χρονικό διάστημα (δύο εβδομάδων).

Ειδικά αντισώματα έναντι του ιού Zika μπορούν να ανιχνευθούν μερικές ημέρες μετά την έναρξη των συμπτωμάτων. Η ανίχνευση ειδικών αντισωμάτων IgM ή η σημαντική αύξηση του τίτλου των ειδικών IgG αντισωμάτων υποδηλούν οξεία λοίμωξη με τον ιό Zika.
Τα αποτελέσματα των ορολογικών δοκιμασιών πρέπει να ερμηνεύονται με προσοχή, λόγω διασταυρούμενων αντιδράσεων με άλλους αρμποϊούς (δάγκειου πυρετού, κίτρινου πυρετού, Δυτικού Νείλου) και ανάλογα με το ιστορικό εμβολιασμού έναντι φλαβοϊών (π.χ., εμβολιασμός για κίτρινο πυρετό) και την κυκλοφορία άλλων φλαβοϊών στην περιοχή έκθεσης.

Θεραπεία
Δεν υπάρχει ειδική αντιική θεραπεία για λοιμώξεις από τον ιό Zika. Σε γενικές γραμμές επειδή τα συμπτώματα είναι ήπια συνίστανται ξεκούραση, καλή διατροφή και λήψη παυσίπονων ή αντιπυρετικών φαρμάκων. Διαθέσιμο εμβόλιο δεν υπάρχει. Σε ερευνητικό επίπεδο γίνονται ακόμη προσπάθειες για την παραγωγή κατάλληλου εμβολίου.
Πολλά θέματα παραμένουν υπό διερεύνηση για τον ιό Zika και τις επιπτώσεις στον άνθρωπο.

Προστασία
Ένα βασικό μέτρο για την προφύλαξη είναι η καταπολέμηση των κουνουπιών στο περιβάλλον με συστηματικές και σωστές εντομοκτονίες και αποξήρανση στάσιμων υδάτων. Σε ατομικό επίπεδο, η προφύλαξη έγκειται στην προστασία από το τσίμπημα των κουνουπιών. Τα κουνούπια του γένους Aedes εμφανίζονται σε αστικές και πυκνοκατοικημένες περιοχές, είναι δραστήρια κατά τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας και ως εκ τούτου τα ατομικά μέτρα προστασίας θα πρέπει να εφαρμόζονται όλο το 24ωρο. Τα μέτρα προστασίας περιλαμβάνουν κατάλληλη ένδυση, χρήση εντομοαπωθητικών, καθαριότητα, χρήση αντικουνουπικών πλεγμάτων και απομάκρυνση στάσιμων υδάτων στο οικιακό περιβάλλον. Οι ταξιδιώτες που επισκέπτονται περιοχές με τρέχουσα τοπική μετάδοση του ιού συνιστάται:
● Να φορούν φαρδιά, ελαφριά ρούχα με μακριά μανίκια, μακριά παντελόνια, ψηλές κάλτσες και επιπλέον σε εξωτερικούς χώρους κλειστά παπούτσια και καπέλο.
● Να χρησιμοποιούν στο ακάλυπτο δέρμα εντομοαπωθητικά σκευάσματα που περιέχουν δραστικές ουσίες εγκεκριμένες στην Ευρώπη, όπως DEET.
● Να χρησιμοποιούν εντομοκτόνα σκευάσματα (σπρέι, φιδάκια, ταμπλέτες) στους χώρους που πρόκειται να καταλύσουν, ακολουθώντας πάντα τις οδηγίες χρήσης τους.
● Να χρησιμοποιούν κουνουπιέρα κατά τις ώρες του ύπνου.

Εκτός από τα γενικά και τα ατομικά μέτρα προστασίας από τα κουνούπια Aedes γίνονται και άλλες ερευνητικές προσπάθειες. Η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (USFDA) έχει εγκρίνει την απελευθέρωση γενετικά τροποποιημένων κουνουπιών Aedes aegypti, που δημιουργήθηκαν από τη βρετανική εταιρεία Oxitec και είναι μέρος της προσπάθειας για την καταπολέμηση της εξάπλωσης του ιού Zika. Οι απόγονοι των τροποποιημένων κουνουπιών θα πεθαίνουν πριν να είναι σε θέση να αναπαράγουν, μειώνοντας έτσι σταδιακά τον πληθυσμό των κουνουπιών Aedes που μεταδίδουν το ιό Zika, καθώς και τον δάγκειο πυρετό, τον κίτρινο πυρετό και τον ιό chikungunya.

Η σωστή προφύλαξη συμβάλλει στην αποφυγή της νόσου και η έγκαιρη διάγνωση συμβάλλει στην ταχεία ανάρρωση ή στην αποφυγήν επιπλοκών. Τα βασικά μέτρα προστασίας, ατομικά και γενικά, είναι μέτρα προφύλαξης για τσιμπήματα από όλα τα είδη κουνουπιών.

Το κεντρικό εργαστήριο της Βιοιατρικής, έχοντας σαν βασική προτεραιότητα την παροχή ιατρικών υπηρεσιών υψηλής ποιότητας, διενεργεί ελέγχους τόσο σε ορολογικό επίπεδο όσο και σε μοριακό, παρέχοντας ταχεία και αξιόπιστη εργαστηριακή διάγνωση των πιθανών λοιμώξεων που προκύπτουν από τσίμπημα διάφορων ειδών μολυσμένων κουνουπιών και μπορεί να μεταδώσουν μέσω νυγμών τον ιό του Δυτικού Νείλου, τον ιό Zika, τον Δάγκειο πυρετό, την Ελονοσία κ.ά.